Jest wyjątkiem od powszechnie obowiązujących reguł dotyczących prawa autorskiego w polskim porządku prawnym. Polega na legalnym zapożyczeniu do swojego dzieła fragmentów cudzego utworu (np. zdjęć, filmu, rysunku). Prawo cytatu – bo o nim mowa, bywa niekiedy problematyczne i nagminnie łamane, zwłaszcza w dobie social mediów. Czym dokładnie jest i jak je właściwie stosować? Odpowiedź poniżej.
Mówiąc o prawie cytatu należy wskazać na art. 29 Ustawy Prawo autorskie i prawa pokrewne (Dz.U.2022.2509), zgodnie z którym: Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości. Przepis ten jednoznacznie określa, kiedy legalnie można zapożyczać cudze utwory.
Utwory stanowiące samoistną całość
Jak wynika z przywołanego powyżej przepisu, prawo cytatu będzie mogło być zastosowane tylko i wyłącznie w utworach o twórczym i indywidualnym charakterze. Nie można posiłkować się utworem, który już istnieje, bo został stworzony przez kogoś innego. Wyklucza się także dołączenie do niego dodatkowo fragmentu utworu innej osoby. Dla przykładu – jeśli chcemy wykorzystać cudzą fotografię na swoim blogu, sami musimy stworzyć wpis od podstaw. Prawo cytatu może być stosowane w utworach tylko jeśli ubogaca kreatywność twórcy. Dlatego, pisząc kiedyś rozprawki w szkole mogliśmy odnosić się do dzieł innych twórców i było to zupełnie legalne. Każdorazowo jednak ten zapożyczony, np. od Adama Mickiewicza cytat, musiał uzupełniać nasze stanowisko w konkretnej sprawie, być z nim jakoś związany. Nie można było załączyć w wypracowaniu cytatu zaczerpniętego z Mickiewicza i zupełnie się do niego nie odnieść. Stworzone przez twórcę nowe dzieło musi współgrać z dziełem lub fragmentem dzieła zapożyczonego od kogoś innego.
Rozpowszechnione utwory
To dzieła, które ujrzały światło dzienne i nie są pisane czy malowane do przysłowiowej szuflady. Chodzi zatem o utwory, które za zezwoleniem autora zostały udostępnione publice. Nie wolno zatem bez zgody autora opublikować np. tomiku wierszy, które ktoś znalazł u kogoś w szufladzie. Nie można też posłużyć się cytatem z wiersza dla swoich celów, który nie jest naszego autorstwa. To autor decyduje, kiedy i czy w ogóle publika będzie miała możliwość zapoznania się z jego twórczością. Jeśli zdecyduje się udostępnić swój utwór, wówczas można zastosować prawo cytatu. Cytować można słowa piosenki zapożyczając jej tekst do swojego utworu, mimo że ta została rozpowszechniona za pomocą występu wokalnego.
Autor nie może zabronić innym, aby go cytowali
Autor utworu musi liczyć się z tym, że jego dzieło może być cytowane przez innych. Co do zasady – nie w całości. Prawo zezwala na cytowanie jedynie fragmentów utworów, chyba, że mowa o tych, tzw. niewielkiej objętości, jak rysunki czy fotografie. Niemniej jednak powinno się zapożyczać jak najkrótsze cytaty pochodzące z cudzych utworów, jeśli jest to wystarczające do osiągnięcia swoich celów. Zdarza się, że np. przy fotografiach nie można zapożyczyć do swojego utworu tylko części fotografii. Możliwe jest to z kolei np. przy utworach muzycznych, filmikach czy powieściach.
Cytat musi zostać oznaczony w utworze
Niedopuszczalne jest stosowanie cudzego dzieła bez oznaczenia źródeł jego pochodzenia. Odbiorca konkretnej treści powinien wiedzieć, gdzie zapożyczenie się zaczyna, a gdzie kończy. Cytat należy wyraźnie zaznaczać np. poprzez dodanie w cudzysłowia bądź zastosowanie pochylonej czy pogrubionej kursywy. Należy także jednoznacznie wskazać twórcę zapożyczonego dzieła i źródło, z którego dzieło pochodzi (imię, nazwisko i tytuł dzieła, dane bibliograficzne, adres strony internetowej). Niezastosowanie się do tych wymogów może prowadzić do plagiatu.
Cytat musi zostać użyty w konkretnym celu
Prawo cytatu może być stosowane tylko i wyłącznie w celach:
– wyjaśnienia (np. jak wygląda kolor malachitowy),
– polemiki (np. w trakcie dyskusji o tym, która z gwiazd miała lepszą stylizację na gali rozdania Oscarów),
– analizy krytycznej (np. opracowanie krytyka filmowego, który bezpośrednio cytuje fragmenty scenariusza z danego filmu i poddaje je krytyce) lub naukowej (np. weryfikacja cudzych poglądów przedstawionych w opracowaniu, w celu dotarcia do prawdy),
– nauczania (np. w podręcznikach szkolnych) lub praw gatunku twórczości (utworów parodystycznych, satyrycznych i podobnych np. karykatur, a także uwielbianych memów internetowych).
Każdorazowo prawo cytatu niezależnie od tego, czy w grę wchodzi fragment powieści, wiersza, rysunek, fotografia czy refren piosenki, musi być wierne. Oznacza to, że konkretny utwór powinien być wyrażony tymi samymi słowami. Parafrazowanie, a więc oddanie tego samego zamiaru, który miał na myśli autor, innymi słowami nie jest cytatem. Prawo cytatu niekiedy może stwarzać problemy. Bardzo łatwo bowiem przekroczyć cienką granicę dopuszczalnego przez ustawodawcę prawa cytatu, dlatego też, gdy masz wątpliwości czy działasz zgodnie z prawem chcąc wykorzystać cudzy utwór, dla przezorności zwróć się do twórcy i poproś o pisemną zgodę na wykorzystanie jego utworu do Twoich celów.
